Rogaski (Rogawski, Rogowski) Walenty (zm. 1625), rotmistrz jazdy kor., pułkownik lisowczyków. Kasper Niesiecki przyznał mu h. Rola i wywiódł z Rogaszyc w ziemi ostrzeszowskiej, gdzie jednak w tym czasie Rogascy nie występowali. R. pochodził w istocie z Rogaszyc w pow. pyzdrskim woj. kaliskiego. Ojcem jego był Piotr Rogaski zwany też Górskim (zm. przed 1620), dziedzic Rogaszyc; znamy też braci Walentego: Jana, Stanisława, Wojciecha i Dobrogosta (dwaj ostatni zwani byli także Górskimi).
Od poł. 1609 r. służył R. w wojsku kor. zaciągniętym na wojnę z Moskwą na czele roty husarskiej początkowo (do 6 IV 1610) 50 konnej, następnie 100 konnej i brał dla niej żołd do kwietnia 1611. W r. 1610 R. wraz ze swą rotą wchodził w skład grupy wojsk wysłanych pod wodzą hetmana polnego kor. Stanisława Żółkiewskiego przeciwko wojewodom moskiewskim Wałujewowi i Jelcynowi, spieszącym z odsieczą Smoleńskowi, obleganemu przez wojsko polskie. Nie wiadomo jednak czy R. brał udział w bitwie pod Kłuszynem (4 VII 1610), czy pozostał w oddziałach, blokujących Wałujewa w Cariewo – Zajmiszczu. W r. 1611 dołączył wraz ze swoją chorągwią do oddziałów wolontarskich pułkownika Aleksandra Lisowskiego, zbieranych na wezwanie hetmana wielkiego lit. Jana Karola Chodkiewicza na wyprawę królewicza Władysława podjętą w celu zdobycia Moskwy. Gdy Szwedzi opanowali ujście Newy nad Zatoką Fińską i pod wodzą Jakuba Pontussona de la Gardie osadzili Nowogród Wielki (lipiec 1611), zamierzając zdobyć Moskwę wraz z koroną carów dla księcia Karola Filipa Wazy – Chodkiewicz wysłał Lisowskiego przeciwko Szwedom. R. zapuszczał się aż do południowej Finlandii. Po zawarciu kolejnego rozejmu ze Szwecją w kwietniu 1612 – wziął udział w słynnych zagonach Lisowskiego, pustoszących państwo moskiewskie. W r. 1613 przebywał wraz z Lisowskim w Warszawie. Obok Stanisława Czaplińskiego i Hieronima (Jarosza) Kleczkowskiego – był R. wymieniany jako najbardziej zasłużony rotmistrz lisowczyków w wojnie moskiewskiej. Od kwietnia 1614 brał R. udział w udanej odsieczy Smoleńska, prowadzonej przez Lisowskiego i Aleksandra Sapiehę, star. orszańskiego. Jesienią i zimą t. r. w szeregach Lisowskiego osłaniał Smoleńsk. W początkach 1615 r. wyruszył na Moskwę w następnych zagonach Lisowskiego, które zdobyły m. in. Karaczew i oblegały Briańsk, toczyły bitwy z woj. J. Szachowskim i kniaziem D. Pożarskim (pod Orłem), zdobyły Peremyszl i oblegały Rżew, pustoszyły ogromne połacie państwa moskiewskiego i późną wiosną 1616 wróciły na Litwę. We wrześniu 1616 wyruszył z Lisowskim na Starodub. Po śmierci Lisowskiego R. walczył pod rozkazami Czaplińskiego wybranego na pułkownika przez żołnierską konfederację «lisowczyków». W r. 1617 wziął udział (pod rozkazami Czaplińskiego) w następnej wyprawie Chodkiewicza i królewicza Władysława na Moskwę. W utarczkach z oddziałami kniazia Pożarskiego zdobywał Meszczersk. Zimą 1617/18 pustoszył okolice Moskwy i Kaługi. Latem 1618 walczył w straży przedniej oddziałów polskich, podchodzących pod Moskwę. Brał udział w wypadach po żywność i paszę, następnie w nieudanym szturmie Moskwy 10/11 X 1618. Po rozpoczęciu rokowań uczestniczył w zagonach nad Oką, podjętych w celu wymuszenia na Moskwie pokoju oraz zdobycia żywności i paszy. Lisowczycy zniszczyli wtedy m. in. Kołomnę, Perejasław Riazański i Stary Riazań.
W październiku 1618, gdy poległ Czapliński, koło rycerskie lisowczyków obrało R-ego pułkownikiem czyli hetmanem tej żołnierskiej konfederacji. Po zerwaniu rokowań przez cara Michała Romanowa, R. na rozkaz Chodkiewicza, dowodził wspólnie z Piotrem Konaszewiczem Sahajdacznym wielkim zagonem połączonych sił lisowczyków i kozaków zaporoskich nad Oką. Zdobyto wtedy i złupiono Kaługę, ludność wymordowano. Po zawarciu rozejmu w Dywilinie R. wrócił z wielkimi łupami i licznymi jeńcami. Rozłożył się z lisowczykami na Litwie, w okolicach Kowna, oczekując na wypłatę żołdu. Otrzymawszy pieniądze, prawdopodobnie na wezwanie Stanisława Żółkiewskiego pociągnął w maju 1619 na Ukrainę, rozbił obóz nad Bohem, w okolicach Braiłowa. W końcu września 1619 przybył tam, za zezwoleniem króla Zygmunta III, magnat węgierski Jerzy Drugeth Hommonay, zwolennik Habsburgów, który po rozbiciu jego wojsk przez Jerzego Rakoczego, jednego z wodzów Gabora Bethlena, księcia Siedmiogrodu, zbiegł do Polski, do swoich dóbr w okolicach Krosna. Za Hommonay’em przybył Adam Lipski, chorąży bełski, star. tarnogrodzki, dworzanin Zygmunta III, brat podkanclerzego Andrzeja Lipskiego. Układano się o zaciągnięcie lisowczyków na służbę cesarza Ferdynanda II. R. żądał po 15 zł kwartalnie dla każdego z 5 tys. towarzyszy i pachołków oraz prawa do łupów. Ponieważ Hommonay nie miał pieniędzy nawet na zaliczki, Lipski wypłacił zadatek z funduszów Zygmunta III tylko połowie wojska. W początkach października R. wyruszył z Ukrainy w kierunku Sambora. Poseł cesarski, hr. M. A. Althan, nadal nie dostarczał pieniędzy. Lisowczycy domagali się żołdu od Zygmunta III. Król odmówił. W końcu żołd wypłacono tylko oddziałom, zadatkowanym przez Lipskiego (w tym – dwu chorągwiom własnym R-ego). Nie otrzymawszy żołdu dla wszystkich – R. rozłożył się w okolicach Krosna, Jasła i Biecza, i grabił majątki na poczet żołdu cesarskiego wywołując oburzenie szlachty, skargi do króla i Żółkiewskiego. W końcu października wkroczył do Węgier na Spisz. Został jednak po krótkich walkach wyparty i wycofał się pod Krosno. W początkach listopada jego siły wzrosły do 8–10 tys. Dn. 21 XI wtargnął ponownie na Węgry przez Przełęcz Łupkowską. Wojska Jerzego Rakoczego (2 500 husarii, 2 tys. piechoty zaciężnej, 2 500 pogranicznej piechoty nieregularnej tzw. «sabatów», razem – 7 tys.) rozłożone były pod Nagy Homonna (Humiennem), blokując Przełęcz Dukielską. W dn. 21–22 XI R. szerokim okrążeniem z obu stron zmusił zaskoczonych Węgrów do odwrotu pod wieś Zavada (5 km na południe od Humiennego), 22 XI, po długich harcach, prowadzonych przez chorągwie Kleczkowskiego i Stanisława Rusinowskiego, R. rzucił się do pozorowanego, ogólnego odwrotu w kierunku Humiennego, czym sprowokował pogoń i rozprężenie w wojskach Rakoczego. Nagłe i gwałtowne przeciwnatarcie wszystkich lisowczyków w czterech hufcach z różnych stron równocześnie doprowadziło do całkowitej klęski Węgrów. Poległo ich podobno 3 tys. Zdobyto 17 chorągwi. Trzy z nich przesłał R. Zygmuntowi III, resztę cesarzowi. Ścigano Rakoczego aż po Szarospatak. Zdołał jednak zamknąć się w Makowicy, gdzie R. oblegał go bezskutecznie rozpuszczając zarazem łupieskie zagony po Tokaj. Wkrótce zwinął oblężenie i rozpoczął odwrót, pustosząc i rabując okolice Koszyc. G. Bethlen wraz z Czechami oblegał wtedy Wiedeń. Na wieść o klęsce Rakoczego – porzucił Czechów i rozpoczął odwrót w kierunku Preszburga (Bratysławy).
Wśród przywódców lisowczyków zaczęły się tymczasem spory. Lipski domagał się marszu na Wiedeń, zgodnie z instrukcją Zygmunta III, Hommonay chciał walczyć z Rakoczym. Chorągwie, które nie otrzymały żołdu, groziły powrotem do kraju. R. przestał być faktycznym dowódcą całości i na czele podporządkowanej sobie partii podjął odwrót przez Przełęcz Dukielską, unosząc podobno wielkie łupy, zrabowane nawet z kościołów. W Dukli zrzucono R-ego z hetmaństwa, wybierając na jego miejsce Lipskiego. Do granic Polski zbliżały się tymczasem wojska Bethlena i Rakoczego. Hetman polny kor. Stanisław Koniecpolski i książę Krzysztof Zbaraski, krajczy kor. zdołali na czas obsadzić wojskiem przełęcze. Gotowość Rzpltej do wojny powstrzymała Węgrów od dalszej pogoni za lisowczykami, którzy biwakując pod Krosnem, łupili dobra Hommonay’a i marszałka kor. Mikołaja Wolskiego, oczekując na resztę żołdu. Po dostarczeniu pieniędzy, Althan rozpoczął pertraktacje o nowy zaciąg na służbę cesarską. Lisowczycy, zagrożeni rozbiciem przez wojska Koniecpolskiego, zwołali koło generalne w Żmigrodzie i obrali pułkownikiem (hetmanem) Kleczkowskiego. R. inspirowany prawdopodobnie przez Koniecpolskiego, doprowadził jednak do rozłamu. Tylko 4 tys. przyjęło służbę cesarską i wkroczyło później na Śląsk. «Rogawczycy» pozostali. Wbrew woli hetmana Żółkiewskiego, ale za zgodą senatorów, Zygmunt III rozkazał im rozejść się do domów. R. wyjechał do Wielkopolski.
Już jednak od marca 1620 Żółkiewski zaczął ściągać wojska nad granicę mołdawską i R. prawdopodobnie wkrótce znalazł się przy hetmanie. Polecono mu osłonę tyłów przygotowywanej wyprawy. Gdy Żółkiewski przekroczył Dniestr 5 IX 1620, R. miał podobno 1200 wolontariuszów. Później ich liczba zwiększyła się do 1700. Kiedy wojska hetmana zajęły okopy na Cecorze, dołączył do nich R. 11 IX, prowadząc 1800 jazdy, w 12 lub 13 chorągwiach. Po odbyciu przeglądu przez Żółkiewskiego, lisowczycy rozłożyli się w osobnym obozie, poza wałami, na prawym skrzydle. Dn. 18 IX R. stoczył pierwszy bój z Tatarami i Turkami, usiłował daremnie na harcach z Tatarami pochwycić żywego jeńca. Tatarzy pozorowali ucieczkę, cofając się chaotycznie aż do Prutu. Pod wieczór «o nieszpornej godzinie» przeszli nagle, wraz z Turkami Chozyr-paszy, do gwałtownego przeciwnatarcia, spędzając R-ego z pola i uderzając na jego obóz. Lisowczykom pomogła jednak chorągiew rajtarska Hermana Denhoffa i kozacka Jana Odrzywolskiego. Chozyr-paszę odparto. Z kolei Żółkiewski zarządził natarcie większością swojej jazdy, prawie doprowadzając nieprzyjaciół do klęski. Wezyr Iskender-pasza, turecki wódz naczelny, wprowadził jednak odwody Sarymsak-Muchammada-paszy, opanował położenie i rozpoczął uporządkowany odwrót. Bitwę przerwały ciemności. R. zwinął swój obóz i przeszedł pod osłonę okopów. W dzień walnej bitwy, 19 IX, R-emu powierzono osłonę obsadzonego piechotą i artylerią taboru polskiego na prawym skrzydle. Do lisowczyków dołączyli wolontariusze Stefana Chmieleckiego i Mołdawianie. Nacierająca w centrum szyku jazda polska natknęła się wtedy na ukryty w terenie rów, obsadzony janczarami i odparta została ogniem. Próba obejścia tego rowu spowodowała wypchnięcie prawego taboru na dalekie przedpole. Przestrzeń, jaką miał wskutek tego manewru osłaniać R., przekraczała możliwości jego sił. Na rozluźnione ich szyki spadło uderzenie przeważających liczebnie oddziałów Tatarów Krymskich. W czasie walki Mołdawianie przeszli na stronę turecką. Wolontariusze Chmieleckiego rzucili się do ucieczki. Opierających się lisowczyków rozproszono. R. został wtedy prawdopodobnie ranny. Tabor przepadł. Wojska Żółkiewskiego z obawy przed otoczeniem, musiały się wycofać, pod osłonę okopów. R. nie mógł utrzymać w karności lisowczyków i w nocy z 19/20 IX, wraz z Kozakami zaporoskimi i częścią czeladzi, zaczęli oni grabić obóz. Dn. 29 IX, kiedy zestawiono tabor wozowy i rozpoczęto przebijanie się siłą w kierunku Polski, R. był już na tyle zdrowy, że powierzono mu osłanianie tyłów taboru. Z powodzeniem odpierał ataki tatarskie. Dn. 4 X, przy przeprawie przez rzekę, zdołał nawet odrzucić generalny szturm turecki, przeprowadzany m. in. przez janczarów, i 6 X wieczorem odparł największy atak Tatarów, walcząc aż do północy. W tym samym czasie tabor został jednak rozerwany, częściowo wskutek tumultu wśród czeladzi i lisowczyków, co przyczyniło się do klęski całego wojska i śmierci Żółkiewskiego. R. ocalał wraz z 700 lisowczykami. Wskutek ran i strasznych warunków w czasie odwrotu przez podpalany step (brak wody, snu i żywności) stan jego zdrowia bardzo się pogorszył. Długo i ciężko chorował. W czerwcu 1621 przebywał w Lublinie, gdzie wraz z bratem Janem zapisali swoje części w Rogaszycach bratu Dobrogostowi.
W wojskach Stanisława Koniecpolskiego pojawił się R. dopiero zimą 1623/24 na czele chorągwi lekkiej jazdy. Walczył z czambułami tatarskimi ordy budziackiej, prowadzonej przez syna Kantymira-murzy, 4 II 1624 pod Oleskiem, Złoczowem, Tarnopolem i Czortkowem nad Seretem. Pod wodzą Koniecpolskiego uczestniczył wraz z Chmieleckim w zwycięskiej bitwie z Tatarami pod Szmańkowcami 6 II 1624 oraz w pościgu za pokonanymi aż do Orzechowca. W następnych zwycięskich walkach z najazdem Kantymira-murzy w czerwcu 1624 już udziału nie wziął. Zmarł 30 XI 1625 bezpotomnie, a najpewniej i bezżennie. Pochowany został w kościele franciszkańskim w Pyzdrach.
Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, II 132; Niesiecki; – Byliński J., Dwa sejmy z roku 1613, Wr. 1984 s. 151; Dzieduszycki M., Krótki rys dziejów i spraw lisowczyków, Lw. 1843–4 I 131, 164–70, 201, 212, 240, 241, 308, 370, II 3, 9, 11, 24, 32, 44, 333–6; Kersten A., Odsiecz wiedeńska 1619 r. Studia i mater. do hist. wojsk. X, cz. 2 s. 51, 64–81; Kudelka F., Bitwa pod Humiennem, „Przegl. Powsz.” t. 85: 1902 s. 187–99; Magnuszewski W., Z dziejów elearów polskich, W. 1978; Majewski R., Cecora, rok 1620, W. 1970 s. 148, 169, 186, 188, 190, 192, 193; Naruszewicz A., Historia Jana Karola Chodkiewicza, hetmana wielkiego WXLit., W. 1805 I 445, II 185, 366; Podhorodecki L., Raszba Noj, Wojna chocimska 1621, Kr. 1979 s. 35, 36; Prochaska A., Hetman Stanisław Żółkiewski, W. 1927; Spieralski Z., Awantury mołdawskie, W. 1967 s. 172; Suwara F., Przyczyny i skutki klęski cecorskiej, 1620, Kr. 1930 s. 54, 60, 88, 89, 93; – Dembołęcki W., Przewagi elearów polskich co ich niegdy lisowczykami zwano, Puławy 1830 s. 33, 35, 36; Kobierzycki S., Historia Vladislai Poloniae et Sueciae principis, Gd. 1655 s. 601, 613, 673; Napolski P., Krwawy mars narodu sarmackiego, 1628 s. 2; Piasecki P., Chronica gestorum in Europa singularium…, Kr. 1645 s. 323, 333; Rejestr poborowy woj. kaliskiego 1618–1620, Wyd. A. J. Parczewski, W. 1879 s. 168; Starowolski Sz., Sarmatiae bellatores, Coloniae Agrippinae 1631 s. 223; Twardowski Samuel ze Skrzypny, Władysław IV, król polski i szwedzki, Leszno 1649, Pieśń II, s. 77; Wierzbowski T., Materiali k’istorii Moskovskogo gosudarstva v XVI i XVII stoletijach, vypusk II. Vojna iz Pol’šeiu v 1609–1611 godach, W. 1898; – Uzupełnienia Antoniego Gąsiorowskiego na podstawie: A. P. w P.: Pyzdry Gr. 57 k. 98v., 359v., Gr. 58 k. 195–197, Gr. 60 k. 239–241.
Jerzy Teodorczyk